Rối loạn ngôn ngữ sau ĐQN thường được phân ra làm bốn thể dựa vào vị trí tổn thương của não:
– Tổn thương vùng biểu đạt ngôn ngữ (rối loạn ngôn ngữ Broca): Người bệnh có biểu hiện không nói được hoặc nói được một vài từ, nói nhát gừng, không tìm được từ để nói, mức độ nhẹ thì nói được nhưng không lưu loát, lặp lại câu nói của người khác hoặc của mình vừa nói kém. Mặc dù bệnh nhân hiểu được những gì mình muốn nói, hiểu được những gì mọi người xung quanh nói với mình. Đây là loại tổn thương hay gặp nhất.
– Tổn thương vùng hiểu ngôn ngữ (rối loạn ngôn ngữ Wernicke): Người bệnh nói được, nói lưu loát nhưng câu nói thường vô nghĩa, lặp lại câu nói của người khác kém. Bệnh nhân không hiểu hoặc hiểu rất ít những gì người xung quanh nói với mình.
– Tổn thương vùng dẫn truyền: Là tổn thương đường dẫn truyền giữa hai vùng trên. Biểu hiện nói lưu loát, thông hiểu tốt, lặp lại kém.
– Tổn thương toàn thể: Là tổn thương toàn bộ các vùng trên với biểu hiện nói không lưu loát hoặc không nói được, hiểu biết kém, lập lại tiếng nói kém.
Tuy vùng não điều khiển ngôn ngữ bị tổn thương, nhưng tập luyện sẽ giúp tái tổ chức lại não, phát huy tối đa khả năng bù trừ của các vùng khác cho vùng não đã bị tổn thương.
Trên thế giới, chuyên ngành ngôn ngữ trị liệu nói chung và ngôn ngữ trị liệu cho bệnh nhân sau ĐQN nói riêng phát triển mạnh mẽ sau chiến tranh thế giới thứ hai. Pháp đã thành lập Hiệp hội ngôn ngữ trị liệu từ năm 1924. Hội ngôn ngữ trị liệu Úc được thành lập năm 1944. Tại Việt Nam, ngôn ngữ trị liệu gần đây được quan tâm đầu tư và phát triển ở một số bệnh viện có khoa Vật lý trị liệu – Phục hồi chức năng.
Bài tập gồm các hoạt động:
1. Khuyến khích tập nói tự nhiên: Một số từ bệnh nhân có thể nói được một cách tự nhiên như đếm số, bảng chữ cái, ngày tháng…
2. Tập nói tên một số đồ vật xung quanh như: Bàn, ghế, sách, quạt, máy tính…và màu sắc các đồ vật đó.
3. Nếu bệnh nhân có thể, khuyến khích hát một số bài hát yêu thích, kể cả hát Karaoke
4. Tìm một số từ đối nghĩa: Yêu cầu bệnh nhân tìm từ đối nghĩa. Ví dụ: Đối nghĩa với “nóng”, bệnh nhân có thể nói được “lạnh”; hoặc một số từ khác như: trên – dưới; lên – xuống; ngày – đêm; xa – gần…
5. Mô tả một vật, người: Yêu cầu người bệnh tìm tên phù hợp. Ví dụ: Cái gì dùng để cắt vải, cắt giấy – bệnh nhân có thể tìm được từ là “cái kéo”; Cái gì dùng để viết – “cái bút”; Ai là người dạy học trò – “cô giáo” hoặc “thầy giáo”; Ai làm việc trong bệnh viện – “y tá”, “bác sĩ’…
6. Mô tả một số đồ vật theo danh mục: Ví dụ: Kể tên một số loài trái cây, kể tên một số loài vật, một số loài hoa… khuyến khích bệnh nhân kể được càng nhiều càng tốt. Ngược lại: Kể tên một số loại như cam, xoài, mít… bệnh nhân có thể nói được: trái cây.
7. Đọc: Cho bệnh nhân đọc một số từ, từ ngắn đến dài dần: Ví dụ: Cam, bưởi – Chôm chôm, sầu riêng – Ăn trái cây tốt cho sức khỏe; Tập – đạp xe – đi bộ – tập dưỡng sinh – tập giúp vui, khỏe, đẹp – nên tập luyện hàng ngày; Tập nói – tập nói liên tục – tập nói kiên trì hàng ngày – Tập nói kiên trì hàng ngày sẽ nói được bình thường… Sau đó có thể đọc báo, sách…
8. Mô tả hình ảnh: Yêu cầu bệnh nhân mô tả một bức tranh, ảnh quen thuộc. Ví dụ: Đưa bức ảnh về của bệnh nhân rồi định hướng mô tả như: đây là ai, mấy tuổi, học trường nào, làm việc ở đâu…
Một số điểm chú ý khi tập luyện:
– Không tạo cho bệnh nhân có cảm giác mình là một đứa trẻ.
– Nên thay đổi cách tập và vị trí tập để tránh sự nhàm chán.
– Không nên tập quá nhiều vào cùng một lúc mà chia ra nhiều lần trong ngày để tránh mệt mỏi, quá sức của bệnh nhân.
– Tập từ dễ đến khó dần.
– Luôn luôn cổ vũ, động viên, khuyến khích bệnh nhân tập. Không được để bệnh nhân chán nản, thất vọng. Chán nản, thất vọng thì điều trị sẽ thất bại.
– Tạo ra môi trường vui vẻ
– Có thể nhiều thành viên tham gia tập cho bệnh nhân
– Khi tập cố gắng cho bệnh nhân nói to nhất có thể.
– Tập càng sớm càng có lợi.
Hiện nay, chương trình “Ngôn ngữ trị liệu” đang bước đầu được áp dụng cho bệnh nhân có rối loạn ngôn ngữ sau ĐQN tại Khoa Vật lý trị liệu – Phục hồi chức năng. Kết quả điều trị cho thấy bệnh nhân có thể phục hồi được ngôn ngữ và khả năng giao tiếp. Điều quan trọng là bệnh nhân và người nhà bệnh nhân cần phải kiên trì và phối hợp chặt chẽ với các chuyên gia ngôn ngữ trị liệu.
